Северокавказцы в Османской империи до эпохи мухаджирства: формы проникновения и особенности интеграции/элитизации
https://doi.org/10.31143/2542-212X-2024-1-14-37
EDN: BVPNNR
Аннотация
В статье на материале как опубликованных, так и впервые вводимых в научный оборот турецких источников и современной, главным образом зарубежной, историографии рассмотрены пути и каналы раннего (домухаджирского) проникновения этнических северокавказцев в Османскую империю и особенности их интеграции в местное общество. Особое внимание уделено выяснению факторов и механизмов формирования, воспроизводства и функционирования кавказских (черкесских, абхазских, западногрузинских, дагестанских) элитных групп и прослоек рабского и нерабского происхождения и их места в структуре государственной власти и общественной жизни Османской империи в классический и постклассический периоды ее истории. Предпринята попытка оценки характера этнонациональной идентичности представителей данного сообщества, проявлявшего известную устойчивость к ассимиляционным процессам и способность к длительному сохранению некоторых черт своего оригинального культурного профиля. Сделан вывод о несущественности роли стамбульских «черкесских» элит в выработке и осуществлении кавказской политики Порты, равно как и в инициировании массового исхода горцев с Кавказа в Османскую империю в середине XIX в.
Об авторе
Георгий Витальевич ЧочиевРоссия
Список литературы
1. Дзидзария 2006 – Дзидзария Г.А. К истории работорговли в Абхазии // Дзидзария Г.А. Труды / Сост. А.Э. Куправа, Г.Г. Дзидзария. – Т. Ⅲ. – Сухум: АИГИ им. Д.И. Гулиа, 2006. – С. 149-173.
2. Кундухов 2013 – Кундухов М.А. Мемуары. – Владикавказ: ИПП им. В. Гассиева, 2013. – 91 с.
3. Кушхабиев 2007 – Кушхабиев А.В. Очерки истории зарубежной черкесской диаспоры. – Нальчик: Эль-Фа, 2007. – 320 с.
4. Лапинский 1995 – Лапинский Т. Горцы Кавказа и их освободительная борьба против русских. – Нальчик: Эль-Фа, 1995. – 464 с.
5. Магомеддадаев 2001 – Магомеддадаев А. Эмиграция дагестанцев в Османскую империю (история и современность). – Кн. Ⅱ. – Махачкала: ДНЦ РАН, 2001. – 212 с.
6. Магомедханов 1997 – Магомедханов М.М. Дагестанцы в Турции. – Махачкала: ДНЦ РАН, 1997. – 135 с.
7. Мирзоев 2021 – Мирзоев А.С. Институт выезда на службу и военное отходничество как часть военной культуры черкесов // Электронный журнал «Кавказология». – 2021. – № 1. – С. 26-66. – DOI: 10.31143/2542-212X-2021-1-26-66.
8. Сокуров 2017 – Сокуров В.Н. Феномен политического отчуждения в исторических судьбах черкесского народа // Kafkasya Çalışmaları. – Ⅱ. – 2017. – No 4. – С. 161-192.
9. ТПКВА 2000 – Трагические последствия Кавказской войны для адыгов (вторая полови-на ⅪⅠ – начало ⅩⅩ в.). Сб. док-тов и мат-лов / Сост. Р.Х. Гугов и др. – Нальчик: Эль-Фа, 2000. – 462 с.
10. Хотко 1993 – Хотко С.Х. Черкесские мамлюки. – Майкоп: Адыгейское респ. кн. изд-во, 1993. – 109 с.
11. Хотко 2002 – Хотко С.Х. Черкесы в составе «профессиональных османов» (ⅩⅥ-ⅩⅨ вв.) // Мир культуры адыгов / Cост. Р.А. Ханаху. – Майкоп: ГУРИПП «Адыгея», 2002. – С. 387-394, 502-504.
12. Хотко 2017 – Хотко С.Х. Черкесия: генезис, этнополитические связи со странами Во-сточной Европы и Ближнего Востока (ⅩⅢ-ⅩⅥ вв.). – Майкоп: Адыгейское респ. кн. изд-во, 2017. – 544 с.
13. Чочиев 2023a – Чочиев Г.В. Взаимоотношения между Османской империей и народами Северного Кавказа в середине ⅩⅤ – середине ⅪⅩ в. (краткий очерк) // Известия СОИГСИ. – 2023. – № 49(88). – С. 5-19. – DOI 10.46698/VNC.2023.88.49.015.
14. Чочиев 2023b – Чочиев Г.В. Иммиграция дагестанцев в Османскую империю в период Кавказской войны (1820-е – 1850-е гг.) // История, археология и этнография Кавказа. – Т. ⅪⅩ. – 2023. – № 1. – С. 55-66. – DOI: 10.32653/CH19155-66.
15. Эвлия 1983 – Эвлия Челеби. Книга путешествия (извлечения из сочинения турецкого путешественника ⅩⅦ в.) / Сост. А.Д. Желтяков. – Вып. Ⅲ. – М.: Наука, 1983. – 376 с.
16. Açba 2007 – Açba H. Kadınefendiler: Son Dönem Osmanlı Padişah Eşleri. – İstanbul: Profil, 2007. – 221 s.
17. Açba 2004 – Açba L. Bir Çerkes Prensesinin Harem Hatıraları / Haz.: H. Açba. – İstanbul: L & M, 2004. – 216 s.
18. Açba 2010 – Açba L. Bir Çerkes Prensesinin Harem Hatıraları / Haz.: E. Açba. – İstanbul: Timaş, 2010. – 568 s.
19. Akın 2022 – Akın F. 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Avşarların İskânı. – Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2022. – 98 s.
20. Altınay 1930 – Altınay A.R. Anadolu'da Türk Aşiretleri (966-1200). – İstanbul: Devlet Matbaası, 1930. – 236 s.
21. Badem 2010 – Badem C. The Ottoman Crimean War, 1853-1856. – Leiden: Brill, 2010. – 432 p.
22. Balard 2022 – Balard M. Black Sea Slavery in Genoese Notarial Sources, 13th-15th Centu-ries // Slavery in the Black Sea Region, c. 900-1900: Forms of Unfreedom at the Intersection be-tween Christianity and Islam / Ed. by F. Roșu. – Leiden: Brill, 2022. – P. 19-40.
23. Berzeg 1990 – Berzeg K. Kafkasya’da ve Osmanlı Hizmetinde Berzeg Ailesi’nden Tanınmış Kişiler. – Ankara: Şafak, 1990. – 47 s.
24. Berzeg 1996 – Berzeg N. Çerkes Sürgünü. Ankara: Takav, 1996. 221 s.
25. Berzeg 1998 – Berzeg S.E. Soçi’nin Sürgündeki Sahipleri Çerkes-Vubıhlar. – Ankara: Kafkasya Gerçeği, 1998. – 125 s.
26. Bilge 2012 – Bilge S.M. Osmanlı Çağında Kafkasya, 1454-1829. – İstanbul: Kitabevi, 2012. – 689 s.
27. BOA – Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi.
28. Çelik, Köseoğlu 2011 – Çelik C., Köseoğlu M. Canik Sancağına Bağlı Kavak Kazası’na 19. Yüzyılda Vubıh Göçleri // Samsun Sempozyumu-2011. – URL: http://docplayer.biz.tr/8513246-Canik-sancagina-bagli-kavak-kazasi-na-19-yuzyildavubih-gocleri.html (дата обращения: 23.02.2024).
29. Cevdet 1953 – Ahmed Cevdet Paşa. Tezâkir / Yay.: C. Baysun. – I. – Ankara: TTK, 1953. – 178 s.
30. Danişmend 1972 – Danişmend İ.H. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi. – Ⅲ. – İstanbul: Türkiye, 1972. – 671 s.; V. – 360 s.
31. Ditson 1850 – Ditson G.L. Circassia; or, a Tour to the Caucasus. – N.Y.: Stringer & Town-send, 1850. – 455 p.
32. Economic… 1997 – An Economic and Social History of the Ottoman Empire / Ed. by H. İnalcık with D. Quataert. – I. – Cambridge: Cambridge University, 1997. – 409 p.
33. Erdem 1996 – Erdem Y.H. Slavery in the Ottoman Empire and its Demise, 1800-1909. – L.: Palgrave Macmillan, 1996. – 229 p.
34. Erler 2009 – Erler M.Y. Osmanlı Nüfus Kayıtlarına Dair Alternatif Bir Kaynak: Defter-i Li-va-ı Canik (1837) // Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. – Ⅱ. – 2009. – No 8. – S. 169-190.
35. Evliyâ 1998-2007 – Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi / Haz.: Y. Dağlı vd. – I. – İstanbul: Yapı Kredi, 2006. 291 s.; Ⅱ. – 1998. – 292 s.; Ⅲ. – 1999. – 328 s.; Ⅳ. – 2000. – 413 s.; Ⅵ. – 2002. – 365 s.; Ⅶ. – 2003. – 395 s.; Ⅹ. – 2007. – 744 s.
36. Gelibolulu 1978 – Gelibolulu Mustafa Âli. Görgü ve Toplum Kuralları Üzerinde Ziyâfet Sofraları / Haz.: O.Ş. Gökyay. – I. – İstanbul: Tercüman, 1978. – 235 s.
37. Habiçoğlu 1993 – Habiçoğlu B. Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler. – İstanbul: Nart, 1993. – 187 s.
38. Hathaway 2018 – Hathaway J. Circassian Mamluks in Ottoman Egypt and Istanbul, ca. 1500-1730: The Eastern Alternative // Disliking Others: Loathing, Hostility, and Distrust in Pre-modern Ottoman Lands / Ed. by H.T. Karateke et al. – Boston: Academic Studies, 2018. – P. 22-42.
39. İnal 1982 – İnal İ.M.K. Son Sadrazamlar. – Ⅱ. – İstanbul: Dergâh, 1982. – 1136 s.
40. İnalcık 2009 – İnalcık H. Devlet-i Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar. – Ⅱ. – İstanbul: Türkiye İş Bankası, 2009. – 504 s.
41. İnci 2019 – İnci A. 16. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Çerkesya İle İlişkileri ve Osmanlı-Çerkes Sınırı // Kafkasya Çalışmaları. – Ⅴ. – 2019. – No 9. – S. 1-16.
42. Intimate… 1991 – The Intimate Life of an Ottoman Statesman: Melek Ahmed Pasha (1588-1662) as Portrayed in Evliya Çelebi’s ‘Book of Travels (Seyahat-name)’ / Transl. and comm. by R. Dankoff. – Albany: State University of New York, 1991. – 304 p.
43. Kanbolat, Taymaz 1990 – Kanbolat H., Taymaz E. Kafkas-Osmanlı İlişkileri ve Köle Ticareti // Tarih ve Toplum. – ⅩⅣ. – 1990. – No 79. – S. 35-44.
44. Karal 2007 – Karal E.Z. Osmanlı Tarihi. – Ⅷ. – Ankara: TTK, 2007. – 631 s.
45. Kâtib 2016 – Kâtib Çelebi. Fezleke / Haz.: Z. Aycibin. – I. – İstanbul: Çamlıca, 2016. – 518 s.
46. Khoon 2015 – Khoon Y. “Prince of Circassia”: Sefer Bey Zanuko and the Circassian Struggle for Independence // Kafkasya Çalışmaları. – I. – 2015. – No 1. – P. 82-111.
47. Kırzıoğlu 1998 – Kırzıoğlu M.F. Osmanlıların Kafkas-Elleri’ni Fethi (1451-1590). – Anka-ra: TTK, 1998. – 550 s.
48. Królikowska-Jedlińska 2020 – Królikowska-Jedlińska N. The Role of Circassian Slaves in the Foreign and Domestic Policy of the Crimean Khanate in the Early Modern Period // Slaves and Slave Agency in the Ottoman Empire / Ed. by S. Conermann & G. Şen. – Bonn: Bonn University, 2020. – P. 355-369.
49. Kunt 1975a – Kunt İ.M. Ethnic-Regional (‘Cins’) Solidarity in the Seventeenth-century Ot-toman Establishment // International Journal of Middle East Studies. – 1975. – No 5. – P. 233-239.
50. Kunt 1975b – Kunt İ.M. Kulların Kulları // Boğaziçi Üniversitesi Dergisi: Hümaniter Bilimler. – Ⅲ. – 1975. – S. 27-42.
51. Lütfî 1984 – Ahmed Lütfî Efendi. Vak'a-nüvis Ahmed Lütfî Efendi Tarihi / Yay.: M. Aktepe. – Ⅸ. – İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1984. – 342 s.
52. MacFarlane 1850 – MacFarlane C. Turkey and Its Destiny: The Result of Journeys Made in 1847 and 1848 to Examine into the State of That Country. – L.: John Murray, 1850. – Ⅱ. – 681 p.
53. Millingen 1870-1871 – Millingen F. The Circassian Slaves and the Sultan’s Harem // Jour-nal of the Anthropological Society of London. – Ⅷ. – 1870-1871. – P. 109-120.
54. Naîmâ 1968 – Naîmâ Mustafa Efendi. Naîmâ Târihi / Çev.: Z. Danışman. – Ⅲ. – İstanbul: Zuhuri Danışman, 1968. – 1544 s.
55. Ostapchuk 2012 – Ostapchuk V. Crimean Tatar Long-range Campaigns: The View from Remmal Khoja’s History of Sahib Gerey Khan // Warfare in Eastern Europe, 1500-1800 / Ed. by B.J. Davies. – Leiden: Brill, 2012. – P. 147-171.
56. Sahillioğlu 1979-1980 – Sahillioğlu H. Onbeşinci Yüzyılın Sonu İle Onaltıncı Yüzyılın Başında Bursa’da Kölelerin Sosyal ve Ekonomik Hayattaki Yeri // ODTÜ Gelişme Dergisi. – 1979-1980 Özel Sayısı. – S. 67-138.
57. Şahin 2012 – Şahin H.H. Çorum Nüfus Defterleri (1844). – Çorum: Çorum Belediyesi, 2012. – 774 s.
58. Şahin 2013 – Şahin H.H. Osmanlı Dönemi Nüfus Defterlerinde Çorum Bölgesi Aşiretleri. – Çorum: Çorum Belediyesi, 2013. – 936 s.
59. Sak 1994 – Sak İ. Şer'iyye Sicillerine Göre Kölelerin Milliyet ve Eşkali (17. ve 18. Yüzyıllar) // Selçuk Üniversitesi SBE Dergisi. – 1994. – No Ⅲ. – S. 377-394.
60. Sakaoğlu 2015 – Sakaoğlu N. Bu Mülkün Kadın Sultanları. – İstanbul: Alfa, 2015. – 792 s.
61. Slade 1833 – Slade A. Records of Travels in Turkey, Greece, etc., and of a Cruise in the Black Sea, with the Capitan Pasha, in the Years 1829, 1830, and 1831. – I. – L.: Saunders & Otley, 1833. – 513 p.
62. Slade 1867 – Slade A. Turkey and the Crimean War: A Narrative of Historical Events. – L.: Smith, Elder & Co, 1867. – 502 p.
63. Süreyya 1996 – Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî. – Ⅰ-Ⅵ. – İstanbul: Tarih Vakfı, 1996. – 2068 s.
64. Şoenu 1993 – Şoenu M.F. Çerkes Meselesi. – İstanbul: Bedir, 1993. – 87 s.
65. Tan 2017 – Tan B. Ali Cevâd’ın Celâlî Âbâza Mehmed Paşa Biyografisi // Külliyat. 2017. – No 2. – S. 56-81.
66. Toledano 1993 – Toledano E.R. Shemsigul: A Circassian Slave in Mid-Nineteenth-Century Cairo // Struggle and Survival in the Modern Middle East / Ed. by E. Burke. – L.: I.B. Tauris & Co Ltd, 1993. – P. 59-74.
67. Toledano 1998 – Toledano E.R. Slavery and Abolition in the Ottoman Middle East. – Seattle: University of Washington, 1998. – 185 p.
68. Toprak 2015 – Toprak S.V. Besni: 1846 Tarihli Bir Kefalet Defterine Göre Nüfus ve Sosyal Hayat. – Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi, 2015. – 377 s.
69. Toprak 2018 – Toprak S.V. 1835 Tarihli Nüfus Sayımına Göre 19. Yüzyılın İlk Yarısında Hısnımansur (Adıyaman). – Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi, 2018. – 333 s.
70. Tosun 2014 – Tosun M.D. Çeçenzade Hacı Hasan Paşa’nın Hayatı. – İstanbul, 2014. – 225 s.
71. Traffic… 1856 – The Traffic in Circassian Women // Littell’s Living Age. – Ⅼ. – 1856. – No 642. – P. 702.
72. Uluçay 1992 – Uluçay Ç. Harem. – Ⅱ. – Ankara: TTK, 1992. – 189 s.
73. Uyar, Erickson 2009 – Uyar M., Erickson E.J. A Military History of the Ottomans: From Osman to Atatürk. – Santa Barbara: Praeger, 2009. – 379 p.
74. Vilgenoğlu 2021 – Vilgenoğlu H. Kadı Sicilleri Işığında 1629-1631 Yıllarında Ruha, Bursa ve Ankara Şehirlerinde Köleler ve Câriyeler // Tarih Okulu Dergisi. – ⅩⅨ. – 2021. – No 54. – S. 3142-3186. – DOI: 10.29228/joh.50998.
75. Wagner 1852 – Wagner M. Reise nach Persien und dem Lande der Kurden. – Leipzig: Arnoldische Buchhandlung, 1852. – B. Ⅰ. – 360 s.
76. White 1845 – White C. Three Years in Constantinople; or, Domestic Manners of the Turks in 1844. – Ⅱ. – L.: Henry Colburn, 1845. – 372 p.
77. Yapp 2013 – Yapp M.E. The Making of the Modern Near East, 1792-1923. – L.: Routledge, 2013. – 416 p.
78. Yaşar, Oh 2018 – Yaşar M., Oh C.J. The Ottoman Empire and the Crimean Khanate in the North Caucasus: A Case Study of Ottoman-Crimean Relations in the Mid-Sixteenth Century // Turkish Historical Review. – Ⅸ. – 2018. – No 1. – P. 86-103.
79. Ze'evi 1996 – Ze'evi D. ‘Kul’ and Getting Cooler: The Dissolution of Elite Collective Identi-ty and the Formation of Official Nationalism in the Ottoman Empire // Mediterranean Historical Review. – Ⅺ. – 1996. – No 2. – P. 177-195. – DOI: 10.1080/09518969608569713.
Рецензия
Для цитирования:
Чочиев Г.В. Северокавказцы в Османской империи до эпохи мухаджирства: формы проникновения и особенности интеграции/элитизации. Электронный журнал «Кавказология». 2024;(1):14-37. https://doi.org/10.31143/2542-212X-2024-1-14-37. EDN: BVPNNR
For citation:
Chochiev G.V. North Caucasians in the Ottoman Empire before the era of muhajirism: forms of penetration and features of integration/elitization. E-Journal “Kavkazologiya”. 2024;(1):14-37. (In Russ.) https://doi.org/10.31143/2542-212X-2024-1-14-37. EDN: BVPNNR